زلزله رودبار و منجیل 31 ساله شد

تیتر حادثه: ایران کشوری است زلزله خیر که هر چند سال یک بار یک زلزله در آن اتفاق می افتد؛ موضوعی که نشان می دهد دستگاه اجرایی نه تنها همواره باید خود را از نظر امکانات امدادی آماده نگه دارد، بلکه باید بودجه و برنامه های مناسبی نیز برای نوسازی منازل مردم در زلزله های احتمالی بعدی و بازسازی شهرها براساس اصول توسعه پایدار و شهرسازی هوشمند در چنته داشته باشد.
اما صحبت های مجید جودی، مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن درباره این که «دولت موظف به جبران خسارت مردم در فرآیند بازسازی مناطق زلزله زده نیست و صرفا باید آسیب دیدگان از زلزله را از نظر اقتصادی توانمند کند که آنها بتوانند خانه های خودشان را بسازند» و «دوران پس از زلزله فرصت مناسبی برای داشتن نگاه ایده‌آلیستی به اجرای برنامه های توسعه ای نیست و صرفا باید نیم نگاهی به این برنامه ها داشته باشیم» نشان می دهد که ظاهرا تفکر لزوم حمایت کامل از مردم برای نوسازی منازل آسیب دیده و بازسازی شهرها براساس اصول توسعه پایدار و شهرسازی مدرن در دستگاه اجرایی وجود ندارد.

چرا فرآیند بازسازی منازل در زلزله کرمانشاه طولانی شد؟
به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، 31 خرداد سالگرد وقوع زلزله رودبار و منجیل است، زلزله مهیبی به بزرگی 7.4 ریشتر که موجب کشته شدن 35 هزار نفر، زخمی شدن 60 هزار نفر و بی خانمان شدن 500 هزار نفر از هموطنان شد. زلزله ای که البته صرف نظر از خسارت هایش، تغییرات مهمی را در نوع نگاه فرهنگی و اجتماعی به زلزله و زلزله زدگان به همراه داشت و پس از آن، نوع مدیریت کمک های مردمی به آسیب دیدگان از زمین لزره‌ و البته بازسازی مناطق زلزله نیز در سطح کشور نسبت به زلزله های پیش از وقوع آن تغییر کرد.

از زمان وقوع زلزله رودبار و منجیل در سال 69 که مناطق وسیعی از استان های تهران، گیلان، آذربایجان شرقی، مرکزی، زنجان، همدان، مازندران و سمنان را لزاند، زمین لرزه های زیادی در کشور زلزله خیز ایران رخ داده است که از جمله مهمترین آنها می توان به زلزله های بم، ورزقان و کرمانشاه اشاره کرد.

در این میان سوال مهم این است که از سال 69 تا کنون آیا تغییر مهمی در شیوه بازسازی مناطق زلزله زده یا بهبود شرایط شهرسازی این مناطق رخ داده است یا خیر؟ و اگر پاسخ به این سوال مثبت است، چرا پس درباره آخرین زلزله مهم کشور یعنی زلزله کرمانشاه شرایط به گونه ای بود که براساس گزارشات میدانی، حتی تا زمستان سال 99 نیز برخی زلزله زدگان این استان در کانکس زندگی می کردند؟

این سوال را از مجید جودی، مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن پرسیدیم و او در پاسخ ضمن رد گزارش های مربوط به زندگی کانکسی برخی مردم استان کرمانشان تا سال گذشته عنوان کرد: وقتی ما مردم را در بازسازی مناطق زلزله زده کرمانشاه مشارکت دادیم، عواقب آن یعنی طولانی شدن فرآیند زلزله را نیز پذیرفتیم. در زلزله کرمانشاه نیز دولت وظیفه نداشت که تمام خانه ها را بازسازی کند، بلکه باید بسترهای لازم را فراهم می کرد تا مردم این کار را انجام دهند، به همین دلیل بازسازی مناطق زلزله شده در کرمانشاه زمان‌بر شد، اما بازهم این طور نبود که تا سال گذشته مردم در کانکس زندگی کنند.

بار اصلی بازسازی منازل زلزله زده روی دوش مردم
براساس اظهارات علی فولادی، رئیس ستاد بازسازی مناطق زلزله زده کرمانشاه ، کار بازسازی این مناطق در مرداد 98 یعنی حدود 21 ماه پس از وقوع این زلزله به پایان رسید. البته تصاویر منتشرشده از مناطق زلزله زده کرمانشاه در روزهای بعد از این اظهار نظر نشان می داد که بعد از گذشت نزدیک 2 سال از این زلزله هنوز بسیاری از مردم به دلیل برخوردار نبودن از توانایی مالی نتوانسته اند خانه هایشان را بازسازی کنند، چون دولت در هنگام بازسازی مناطق زلزله زده کرمانشاه به خانوارهایی که واحدهای مسکونی خود را از دست داده بودند، تنها بین 80 تا 100 میلیون تومان تسهیلات و بین 15 تا 20 میلیون تومان وام بلاعوض پرداخت کرد و این مبلغ ابدا جهت بازسازی واحد مسکونی برای کسانی که از پشتوانه مالی مناسبی برخوردار نیستند، کافی نبود.

در این میان سوال مهم اینجاست که چرا دولت در بازسازی مناطق زلزله زده کرمانشاه، عمده بار را روی دوش مردم انداخت و خودش در این زمینه اقدام مهمی انجام نداد؟ مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن در پاسخ به این سوال با تاکید بر این که از زمان وقوع زلزله منجیل به این سو تصمیم دولت بر این بود که از مشارکت مردم در مناطق زلزله زده استفاده شود، گفت: فرآیند ساخت یک خانه از کشیدن نقشه تا گرفتن پیمانکار و استخدام نیروهای انسانی مختلف، افراد زیادی را مشغول کار می کند؛ بخصوص در شرایطی که وقتی یک زلزله رخ می‌دهد، علاوه بر تخریب منازل، افراد زیادی نیز بیکار می شوند که با سرمایه گذاری مردم در بازسازی خانه‌هایشان این افراد نیز مجددا به چرخه اشتغال بازمی‌گردند.

مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن: دولت موظف به جبران خسارت نیست!
جودی البته این صحبت را در حالی مطرح می کند که پس از وقوع زلزله، منازل مسکونی تخریب شده تنها سرمایه بسیاری از آسیب دیدگان است و اساسا نمی توان از مردمی که خانه هایشان را از دست داده اند، انتظار داشت که در فرآیند بازسازی سرمایه گذاری کنند. در این میان آیا در بزرگترین زلزله چند سال اخیر یعنی زلزله کرمانشاه، دولت به جز پرداخت تسهیلات و وام بلاعوض ناکافی، کمک دیگری به مردم برای جبران خسارت هایشان کرد؟

مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن به این سوال مهم، این طور پاسخ داد: در هیچ کجای دنیا، دولت ها موظف به جبران خسارت نیستند، بلکه دولت به عنوان نماینده مردم و حاکمیت، اختیاراتی دارد که با استفاده از آن می‌تواند در بازسازی مناطق زلزله زده به آسیب دیدگان کمک کند. در مدل بازسازی تعریف شده از سال 69 به این سو، نیز دولت موظف به جبران خسارت نبود و هیچ کدام از مسئولان دستگاه اجرایی نیز هیچ وقت ادعای جبران خسارت نداشته اند.

دولت بازسازی خانه های مردم را وظیفه خود نمی داند
جودی که دولت را در جبران خسارت مردم مناطق زلزله زده فاقد وظیفه مهمی دانست، درباره وظایف دولت در فرآیند بازسازی این مناطق توضیح داد: دولت موظف است بعد از وقوع زمین لرزه مردم را از نظر اقتصادی توانمند کند که بتوانند خانه خود را بسازند؛ از جمله راهکارهای این توانمندسازی نیز ارائه تسهیلات، پرداخت کمک بلاعوض، صدور رایگان مجوزهای مربوط به ساخت و ساز، ارائه آموزش های رایگان مربوط به ترمیم و مقاوم سازی واحدها و انجام اقداماتی از جمله آواربرداری است که خود مردم از عهده آن برنمی‌آیند.

وی در ادامه تاکید کرد: در تمام بازسازی ها وظیفه دولت هدایت، حمایت و نظارت و وظیفه مردم مدیریت بازسازی بخصوص مدیریت نحوه هزینه کرد منابع خودشان است؛ البته به شرط این که دولت بتواند به خوبی برنامه های توانمندسازی مردم مناطق زلزله زده را اجرا کند تا آنها بتوانند با خیالی آسوده تر به بازسازی خانه‌هایشان بپردازند.

تنها تغییر مهم؛ هشت برابر شدن کمک دولت از بم تا کرمانشاه
اگر این صحبت مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن را بپذیریم که وظیفه دولت توانمندسازی مردم مناطق زلزله زده است و نه جبران خسارت آنها، سوال مهم این است که آیا از زلزله بم در سال 82 تا زلزله کرمانشاه در سال 96، تغییر مهمی در همین فرآیند توانمندسازی مردم از سوی دولت شکل گرفت یا دستگاه اجرایی صرفا به افزایش مبلغ تسهیلات و کمک های بلاعوض پرداخت؟

وقتی از جودی خواستیم در این زمینه مصداقی بیان کند، او در پاسخ صرفا به همان افزایش مبلغ کمک های بلاعوض و تسهیلات اشاره کرد که البته رقم آن با احتساب تورمی که در فاصله 14 ساله بین زلزله بم و کرمانشاه وجود داشته است، چندان بالا به نظر نمی رسد. مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن در این خصوص گفت: در زلزله بم تنها 15 میلیون تومان وام یا کمک بلاعوض به مردم پرداخت شد، اما در زلزله کرمانشاه این رقم در بعضی موارد به 120 میلیون تومان هم رسید.

صرف نظر از فرآیند بازسازی منازل مسکونی، نکته دیگری که در عصر مدرن باید در بازسازی تمام مناطق زلزله‌زده مورد توجه قرار گیرد، توجه به توسعه پایدار و اصول هوشمندسازی شهر و روستا در این فرآیند است؛ فرآیندی که در آن زیرساخت های شهری و عمرانی اولا باید به تعداد کافی ساخته شوند، ثانیا سازه هایی مقاوم داشته باشند، ثالثا موجب تخریب محیط زیست نشوند و رابعا بر مبنای اصول شهر هوشمند ساخته شده باشند.

حالا این سوال مطرح است که آیا در فرآیند بازسازی مناطق زلزله زده کرمانشاه به عنوان بزرگترین زلزله چند سال اخیر، این اصول رعایت شده است؟ مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن در پاسخ به این سوال گفت: در موضوع مقاوم سازی به جرات می توان گفت که ضوابط لازم هم در بازسازی منازل مردم و هم در بازسازی سازه های شهری رعایت شده است؛ به نحوی که اکنون اگر یک زلزله بالای 7 ریشتر در هرکدام از شهرهای زلزله زده استان کرمانشاه رخ دهد، حتی اگر یک سازه خراب شود، مطمئنا جان مردم تهدید نخواهد شد.

جودی همچنین درباره رعایت اصول توسعه پایدار در فرآیند شهرسازی مناطق زلزله زده استان کرمانشاه توضیح داد: ما معتقدیم که ایام بازسازی زمان مناسبی برای اجرای برنامه های توسعه ای نیست، زیرا دوران پس از حادثه به دلیل شوکی که به مردم وارد شده است، دوران خوبی برای اجرای چنین برنامه هایی نیست و ما باید در این دوران تمرکزمان را بر فرآیند بازسازی بگذاریم.

این صحبت های مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن نشان می دهد دولت که وظیفه خود را جبران خسارت مردم زلزله زده و بازسازی خانه های آنها نمی داند، ظاهرا هیچ توجهی به رعایت اصول توسعه پایدار و شهرسازی مدرن در هنگام بازسازی مناطق زلزله زده نیز ندارد.

جودی البته این مساله را قبول نکرد و در پاسخ به این اظهارات ما گفت: از نظر ما دوران پس از حادثه فرصت مناسبی برای داشتن نگاه ایده‌آلیستی به اجرای برنامه های توسعه ای در مناطق زلزله زده نیست. البته ما معتقدیم که باید نیم نگاهی به برنامه های توسعه ای داشته باشیم، اما این ساده لوحانه است که فکر می کنیم بعد از بروز یک حادثه، می توانیم در منطقه آسیب دیده مدینه فاضله بنا کنیم.

توسعه ابعادی؛ تنها بُعد اجراشده توسعه شهری در مناطق زلزله زده
با وجود این صحبت های مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن، اکنون بیش از سه سال و نیم از زلزله کرمانشاه گذشته است و قطعا این مدت، زمان مناسبی برای اجرای برنامه های توسعه ای تلقی می شود؛ یعنی باید فرآیند توسعه در شهرهای زلزله زده استان کرمانشاه به گونه ای پیش می رفت که تمام زیرساخت ها و خدمات شهری تا این لحظه به اندازه کافی برای مردم فراهم می شد و اصول هوشمندسازی شهر نیز در تمام شهرهای آسیب دیده این استان اجرا می شد.

وقتی از جودی خواستیم با ارائه مصداق گزارش دهد که در این سه سال و نیم دقیقا چه برنامه هایی در جهت توسعه مناطق زلزله زده کرمانشاه رخ داده است، او پاسخ داد: ما در تمام برنامه های بازسازی و نوسازی نیم‌نگاهی به لزوم توسعه شهری داریم، به شرط آن که هزینه های آن در سطح توانایی های مالی منطقه ای و ملی ما باشد. ولی ما نمی توانیم به شکلی رؤیاپردازانه درباره توسعه تصمیم بگیریم.

مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن ادامه داد: البته اکنون در مناطق زلزله زده استان کرمانشاه برنامه های توسعه ای زیادی اجرا شده است و شکل و شمایل بسیاری از شهرهای این استان در حال حاضر شبیه به قبل از وقوع زلزله نیست. توسعه شهری شهرهای زلزله کرمانشاه نیز براساس طرح های جامع شهرهای این استان به عنوان اسناد بالادستی انجام شده است و شهر از لحاظ ابعادی توسعه پیدا کرده است؛ به نحوی که مثلا در سر پل ذهاب، اگر قبل از وقوع زلزله بیشتر خانه های مردم دو طبقه بود، اکنون اکثر اهالی خانه های سه طبقه ساخته اند.

سوال مهم درباره این صحبت های جودی آن است که حتی اگر ما فرآیند بازسازی مسکن مردم زلزله زده کرمانشاه را قابل قبول بدانیم، آیا توسعه شهری این مناطق نیز در سه سال گذشته به اندازه کافی پیشرفت کرده است؟ یعنی آیا اکنون کیفیت و کمیت راه های درون شهری و برون شهری، مراکز بهداشتی، مدارس و سایر زیرساخت های این شهرها نسبت به قبل از زلزله به نحو محسوسی رشد کرده و ابزارهای ارتباط الکترونیک و هوشمندسازی شهر در شهرهای استان کرمانشاه بیشتر قبل از فراهم شده است یا خیر؟

جودی در پاسخ به این سوال گفت: شهرهای استان کرمانشاه در سه سال و نیم گذشته براساس همان روندی توسعه پیدا کرده اند که دیگر شهرهای ایران در این مدت رشد کرده اند. اما قطعا با توجه به شدت آسیب این شهرها ابتدا ما تلاش کردیم که بازسازی مناطق زلزله زده این استان کامل شود و بعد به امور توسعه ای بپردازیم؛ زیرا اساسا نمی توان در شهری که دچار انواع بحران های روحی و اجتماعی است، تغییرات زیادی را در مسیر توسعه اعمال کرد و ما باید اجازه دهیم توسعه این شهرها روند عادی خود را طی کند.

از مجموع این صحبت های مدیرکل بازسازی بنیاد مسکن به عنوان یکی از مسئولان ارشد دولتی می توان این طور نتیجه گرفت که در سه سال و نیم گذشته دولت نه تنها در فرآیند بازسازی مناطق زلزله زده حمایت لازم را از مردم انجام نداده است، بلکه اساسا نگاه جامعی به لزوم بازسازی این شهرها براساس اصول توسعه پایدار و شهرسازی هوشمند نداشته و تهدید زلزله را به فرصتی برای توسعه شهرهای استان کرمانشاه تبدیل نکرده است.

روندی که البته با بررسی آسیب های موجود در مناطق شهری و روستایی زلزله زده بم و سایر مناطق زلزله زده در سال های پس از زمین لرزه نیز می توان به تکرار آن در تمام این مناطق پی برد و به این نتیجه رسید که متاسفانه دستگاه اجرایی ما در سه دهه اخیر نتوانسته است به وظیفه خود برای بازسازی کامل منازل و توسعه شهرهای زلزله زده به‌درستی عمل کند.